อายตนะ ๑๒

อายตนะ ๑๒ (สิ่งที่เชื่อมต่อกันให้เกิดความรู้, แดนต่อหรือแดนเกิดแห่งความรู้ — âyatana: sense-fields; sense-spheres)

๑. จักขุ (จักษุ, ตา — Cakkhu: the eye)

๒. โสตะ (หู — Sota: the ear)

๓. ฆานะ (จมูก — Ghàna: the nose)

๔. ชิวหา (ลิ้น — Jivhà: the tongue)

๕. กาย (กาย — Kàya: the body)

๖. มโน (ใจ — Mana: the mind)

ทั้ง ๖ นี้ เรียกอีกอย่างว่า อินทรีย์ ๖ เพราะเป็นใหญ่ในหน้าที่ของตนแต่ละอย่าง เช่น จักษุ เป็นเจ้าการในการเห็น เป็นต้น

๗. รูปะ (รูป, สิ่งที่เห็น หรือ วัณณะ คือสี — Råpa: form; visible objects)

๘. สัททะ (เสียง — Sadda: sound)

๙. คันธะ (กลิ่น — Gandha: smell; odour)

๑๐. รสะ (รส — Rasa: taste)

๑๑. โผฏฐัพพะ (สัมผัสทางกาย, สิ่งที่ถูกต้องกาย — Phoññhabba: touch; tangible objects)

๑๒. ธรรม หรือ ธรรมารมณ์ (อารมณ์ที่เกิดกับใจ, สิ่งที่ใจนึกคิด — Dhamma: mindobjects)

ทั้ง ๖ นี้ เรียกทั่วไปว่า อามรณ์ ๖ คือ เป็นสิ่งสำหรับให้จิตยึดเหนี่ยว

ที่มา : พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต)