ธาตุ ๑๘

ธาตุ ๑๘ (สิ่งที่ทรงสภาวะของตนอยู่เอง ตามที่เหตุปัจจัยปรุงแต่งขึ้น เป็นไปตามธรรมนิยามคือกำหนดแห่งธรรมดา ไม่มีผู้สร้างผู้บันดาล และมีรูปลักษณะกิจอาการเป็นแบบจำเพาะตัว อันพึงกำหนดเอาเป็นหลักได้แต่ละอย่างๆ — Dhàtu: elements)

๑. จักขุธาตุ (ธาตุคือจักขุปสาท — Cakkhu-dhàtu: eye element)

๒. รูปธาตุ (ธาตุคือรูปารมณ์ — Råpa~: visible-data element)

๓. จักขุวิญญาณธาตุ (ธาตุคือจักขุวิญญาณ — Cakkhuvi¤¤àõa~: eye-consciousness element)

๔. โสตธาตุ (ธาตุคือโสตปสาท — Sota~: ear element)

๕. สัททธาตุ (ธาตุคือสัททารมณ์ — Sadda~: sound element)

๖. โสตวิญญาณธาตุ (ธาตุคือโสตวิญญาณ — Sotavi¤¤àõa~: ear-consciousness element)

๗. ฆานธาตุ (ธาตุคือฆานปสาท — Ghàna~: nose element)

๘. คันธธาตุ (ธาตุคือคันธารมณ์ — Gandha~: odour element)

๙. ฆานวิญญาณธาตุ (ธาตุคือฆานวิญญาณ — Ghànavi¤¤àõa~: nose-consciousness element)

๑๐. ชิวหาธาตุ (ธาตุคือชิวหาปสาท — Jivhà~: tongue element)

๑๑. รสธาตุ (ธาตุคือรสารมณ์ — Rasa~: flavour element)

๑๒. ชิวหาวิญญาณธาตุ (ธาตุคือชิวหาวิญญาณ — Jivhàvi¤¤àõa~: tongue-consciousness element)

๑๓. กายธาตุ (ธาตุคือกายปสาท — Kàya~: body element)

๑๔. โผฏฐัพพธาตุ (ธาตุคือโผฏฐัพพารมณ์ — Phoññhabba~: tangible-data element)

๑๕. กายวิญญาณธาตุ (ธาตุคือกายวิญญาณ — Kàyavi¤¤àõa~: body-consciousness element)

๑๖. มโนธาตุ (ธาตุคือมโน — Mano~: mind element)

๑๗. ธรรมธาตุ (ธาตุคือธรรมารมณ์ — Dhamma~: mental-data element)

๑๘. มโนวิญญาณธาตุ (ธาตุคือมโนวิญญาณ — Manovi¤¤àõa~: mind-consciousness element)

ข้อควรสังเกต

ก. ข้อ ๓, ๖, ๙, ๑๒, ๑๕ ได้แก่ ทวิปัญจวิญญาณจิต รวมเป็นจิต = ๑๐

ข. ข้อ ๑๖ มโนธาตุ ได้แก่ สัมปฏิจฉนะ ๒ กับปัญจทวาราวัชชนะ ๑ รวมเป็นจิต = ๓

ค. ข้อ ๑๘ มโนวิญญาณธาตุ ได้แก่ จิตนอกเหนือจากนั้นอีก = ๗๖

รวมเป็นจิตทั้งสิ้น = ๘๙

ที่มา : พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต)